Aanpak eenzaamheid ouderen op basis van interventieprofielen

62 procent van de Rotterdamse 65-plussers kampt met eenzaamheid. Maatschappelijk werker Janneke Ariaans en hoogleraar Anja Machielse kwamen op het idee een boek te schrijven met daarin 8 typen ouderen, dat handvatten biedt om verschillende vormen van eenzaamheid te onderscheiden. En op basis daarvan interventies te kiezen. Wethouder Sven de Langen (ouderenbeleid) kreeg donderdag 20 februari het eerste exemplaar uitgereikt tijdens de conferentie ‘Kom Erbij 2020’, over de aanpak van eenzaamheid in Rotterdam.

Praktijkvoorbeeld eenzaamheid

Al vijftig jaar woont zij in Nederland. Haar man en zoon zijn overleden. Met haar familie in Suriname heeft zij geen contact meer. De vertrouwenspersoon van deze eenzame, dementerende 84-jarige weduwe is de ouderen maatschappelijk werker, die probeert verschillende vormen van hulp in te zetten. Maar mevrouw wijst alles af.  Ze wil alleen praktische ondersteuning. Na een ernstige ziekte accepteert zij uiteindelijk thuiszorg. Met de maatschappelijk werker praat zij over medische keuzes en over de heimwee naar haar geboorteland, waar haar ouders zijn begraven. 

Dit is een en praktijkvoorbeeld van een interventie en een daarbij behorend profiel van een ‘overlever’ uit het boek ‘Interventieprofielen voor de aanpak van eenzaamheid en sociaal isolement bij ouderen’.

Passende aanpak voor eenzame ouderen

Aan de hand van tien jaar praktijkonderzoek kwam Machielse tot een typologie met interventieprofielen, die helpt bij het vinden van passende interventies voor eenzame en sociaal geïsoleerde ouderen. Zij ontwikkelden de typologie in nauwe samenwerking met professionals van zes Rotterdamse welzijnsorganisaties. De profielen in de typologie zijn gebaseerd op casussen, beschreven in logboeken van professionals van de betrokken organisaties en op gesprekken met ouderen. 

Standaardoplossingen bestaan niet

Dit resulteerde in acht interventieprofielen: actieven (graag onder de mensen, maar belangrijke contacten weggevallen), geborgenen (geen behoefte aan druk sociaal leven), achterblijvers (vereenzaamd door wegvallen belangrijke relatie), afhankelijken (zoeken vertrouwdheid in hechte afhankelijkheidsrelatie), compenseerders (niet in staat tot diepgaande relaties), buitenstaanders (Einzelgängers, nemen geen deel aan sociaal leven), hoopvollen (missen benodigde sociale competenties om relaties aan te gaan) en overlevers (geen behoefte aan sociale contacten).

Kwaliteit van leven vergroten

‘Als je eenzaamheidsproblemen niet kunt oplossen, betekent dit niet dat je niks kunt doen’, schetst Machielse de essentie van het boek, ‘je kunt actie ondernemen om de kwaliteit van leven te vergroten, zorgen dat mensen zich meer gekend voelen, dat ze op iemand kunnen terugvallen. Standaardoplossingen bestaan niet. Mensen worden naar activiteiten gestuurd, die vaak niet bij hen passen. Onze aanpak gaat verder dan de aanpak van gebruikelijke activiteiten. We laten zien hoe je mensen kunt ondersteunen door op hun behoeften aan te sluiten. Met deze aanpak kijk je met wat voor soort eenzaamheid iemand precies kampt en wat bij diegene past.’

• Bekijk alle interventieprofielen (zie Downloads)

Format voor gespreksondersteuning

Een efficiënt format, waarop professionals kort en bondig kunnen sturen, vindt Ariaans: ‘In plaats van diepgaande gesprekken te voeren, waarbij mensen zich ongemakkelijk voelen, kun je op basis van een typering uitzoeken hoe lang cliënten in een bepaalde situatie verkeren, en of zij gemotiveerd of in staat zijn zelf actie te ondernemen. Kijken wat het meest van toepassing is. Hoe gaat iemand om met zijn eenzaamheid? Laat hij het gebeuren, trekt hij zich terug, heeft hij behoefte aan contacten? Op die informatie baseer je een interventie.’   

Machielse benadrukt de belangrijke rol van de SOL-ouderenmaatschappelijk werkers in het wijkteam hierin: ‘Zij hebben de competenties om echt met mensen in gesprek te gaan, achter problemen te komen en die te verzachten.’

Geduld en creativiteit lonen

Het is niet altijd gemakkelijk om met eenzame ouderen in gesprek te komen, ervaart Ariaans: ‘Het vergt geduld en creativiteit. Sommigen blijven de deur dichthouden. Ik voer soms gesprekken door de brievenbus. Je kunt een ingang vinden door te helpen met boodschappen. Even binnenkomen voor een praatje pot. Maar soms moet je afwachten tot iemand bijvoorbeeld medische hulp nodig heeft. Dan kun je de huisarts aanspreken.’

In de praktijk heeft Ariaans vooral te maken met hoopvollen, overlevers, buitenstaanders, compenseerders, achterblijvers en afhankelijken: ‘Deze mensen lopen op meerdere vlakken vast.’

Rotterdam: hoogste eenzaamheidscijfers

Met kennis en deskundigheid rond eenzaamheidsproblematiek is Rotterdam al veertien jaar koploper en voorbeeld voor organisaties in andere steden, die in de Maasstad de kunst afkijken. Machielse: ‘Rotterdam had jarenlang de twijfelachtige eer van de hoogste eenzaamheidscijfers onder ouderen. Er moest een aanpak komen. En de afgelopen jaren is er veel expertise ontwikkeld.’  

Dat eenzaamheid vooral onder ouderen problematisch is, komt volgens de auteurs door het kleiner worden van sociale netwerken na pensionering, kinderen die ver weg wonen, gezondheidsproblemen en wegvallen van dierbaren. 

Armoede en eenzaamheid verweven

Ariaans merkt dat in haar werkgebied Rotterdam-Zuid eenzaamheid vaak is verweven met armoedeproblematiek: ‘Door een laag inkomen en schulden kunnen mensen niet meedoen in de samenleving.’ 

Niet westerse ouderen zijn eenzamer dan autochtone ouderen, blijkt uit statistisch onderzoek. Taalproblemen, slechte integratie en heimwee vergroten het sociale isolement. Dementie maakt oudere migranten soms nog eenzamer. De traditionele zorg sluit niet aan bij hun behoefte en vaak wordt de ziekte later gesignaleerd. Voor ouderen maatschappelijk werkers zijn zij moeilijk te bereiken, meestal lukt dit via een omweg. Ariaans: ‘Zo’n omweg kan bestaan uit een praktische vraag, waarbij je gelijk kunt helpen met onderliggende vragen.’

De aanpak met interventieprofielen werkt, merkt Ariaans: ‘Mensen bloeien op. Zoals die dame met beginnende dementie, die zich afsloot, maar nu herkenning vindt in een lotgenotengroep.’ In Rotterdam groeit het bewustzijn dat eenzaamheid onder ouderen een urgent probleem is, constateren beide auteurs.

Waar vijf jaar geleden vijf partners van start gingen, telt Coalitie Erbij Rotterdam nu ruim tachtig partnerorganisaties, die elk op hun manier een steentje bijdragen. ‘De bekendheid met verschillende soorten eenzaamheid groeit, evenals het besef van de noodzaak dat hulp aan eenzame ouderen een langdurig proces is’, constateert Ariaans, ‘men gaat er niet meer vanuit dat dit in vijf stappen kan worden opgelost. Gelukkig kunnen wij als ouderen maatschappelijk werkers, in de Rotterdamse wijkteams, dankzij ons grote netwerk in de wijk altijd maatwerk toepassen.”

Meer informatie

• Het boekje is gratis te downloaden op de website van SOL netwerk
• Voor meer informatie kun je contact opnemen met Anja Machielse of Janneke Ariaans